Een verlaagd of juist te hoog cortisol: de oorzaken, symptomen en gevolgen
Deze pagina is inhoudelijk beoordeeld door P. Blom - Arts.
In dit artikel wordt uitgelegd hoe het cortisol verloop zich gedurende de dag ontwikkelt. Daarnaast leggen we uit op welke wijze cortisol kan afwijken en wat de gevolgen daarvan zijn op je gezondheid.
Cortisol, het verloop gedurende de dag
De hoeveelheid cortisol in het lichaam kent een natuurlijk verloop gedurende de dag. Rondom het ontwaken stijgt de hoeveelheid cortisol, ook wel de Cortisol Awakening Response genoemd. Deze stijging stelt lichaam en geest in staat om aan de slag te gaan met alle activiteiten en taken die je gepland hebt. Het effect van cortisol is dus activeren voor de dag. Na de “ochtendpiek” stabiliseert de cortisolwaarde in je lichaam zich om wat later op de dag verder af te nemen. Deze afname is belangrijke om aan het eind van de dag goed tot rust te kunnen komen. Een laag cortisol aan het eind van de dag is ook belangrijk om de afgifte van melatonine op gang te laten komen. Melatonine zorgt ervoor dat je je slaperig voelt aan het eind van de dag en de slaap kunt vatten, hoge cortisolwaarden belemmeren de afgifte hiervan.
“Cortisol activeert je voor de dag en melatonine maakt je slaperig voor de nacht”
Ben je benieuwd of jouw cortisol dit verloop volgt? Lees dan hier meer over de cortisol test.
Te hoog cortisol in de loop van de dag
Als het gaat over een te hoog cortisol, dan wordt vaak bedoeld dat de hoeveelheid cortisol in het lichaam ’s middags te hoog is. Dit verloop wordt weergegeven in de onderstaande afbeelding. De belangrijkste oorzaak voor dit patroon is acute stress. Acute stress en dus een hoger cortisol kan worden veroorzaakt doordat je iets spannends moet doen, onder druk staat door een deadline die je moet halen of in een conflict verzeild bent geraakt. In dit soort situaties neemt de hoeveelheid cortisol in het lichaam toe zodat je hartslag stijgt, ademhaling sneller gaat en je bloeddruk een beetje toeneemt. Door dit mechanisme ben je tijdelijk in staat beter te presteren, heb je meer energie en neemt je alertheid toe. Cortisol wordt niet voor niets vaak een stresshormoon genoemd.
Dit mechanisme werkt uitstekend als acute stress vaak genoeg wordt afgewisseld met momenten van ontspanning. Het lichaam krijgt dan de gelegenheid tot rust te komen en te herstellen. Negatieve effecten treden pas op als deze momenten van ontspanning ontbreken. Zodoende is een slechte verhouding tussen acute stress en ontspanning de belangrijkste oorzaak van een hoog cortisol en het ontstaan van chronische stress in het lichaam. Chronische stress is ernstiger, je staat de hele dag in een “actiestand” en herstel ontbreekt. Op termijn zou dit kunnen zorgen voor een burn-out. Als er sprake is van chronische stress merkt je dat vaak aan de volgende lichamelijke klachten.
Symptomen hoog cortisol
De volgende symptomen komen regelmatig voor bij een hoog cortisol. Je:
- bent prikkelbaar
- hebt vaker een slecht humeur
- voelt je regelmatig erg gespannen
- merkt sneller de neiging om jezelf terug te trekken
- komt moeilijk in slaap
- slaapt zelden een paar uur per nacht achter elkaar door
- merkt een verminderde eetlust, maar hebt wel een grotere behoefte aan zoetigheid
- voelt jezelf sneller vermoeid
- het herstel na training verloopt minder goed
Cortisol zorgt ervoor dat bepaalde lichaamsprocessen vertragen zodat andere processen optimaal kunnen blijven functioneren, denk hierbij aan de spijsvertering of het immuunsysteem. Van oudsher reageerde het lichaam op deze manier op bedreigende situaties, je was klaar voor een vecht of vlucht reactie. Het vertragen van deze processen heeft op termijn gevolgen voor het lichaam. Het is hierdoor bekend dat stress en een hoog cortisol na verloop van tijd gevolgen hebben voor de gezondheid. Onderstaande gezondheidsklachten gaan gepaard met een hoog cortisol.
Gezondheidsklachten door een hoog cortisol
- Grotere kans op psychische problemen zoals angst, verslaving en depressie
- Hoge bloeddruk
- Aderverkalking
- Verhoogde kans op hart en vaatziekten
- Overgewicht rondom de buik
- Grotere eetlust
- Slecht werkende spijsvertering
- Afname spierkracht en verminderde spiermassa
- Verstoring immuunsysteem
Een laag cortisol niveau
Het cortisol verloop dat de onderstaande afbeelding weergeeft laat zien dat het cortisolniveau zowel in de ochtend als bij de tweede meting te laag is. Een langere periode met veel stressvolle situaties en te weinig ruimte voor herstel betekent vaak dat het lichaam steeds veel cortisol moet aanmaken en afgeven. Op een gegeven moment, na een langere periode, kom je hierdoor op een punt dat het lichaam niet meer in de vraag naar cortisol kan voorzien. Je bijnieren, waar je cortisol aanmaakt, raken als het ware uitgeput. Medisch gezien wordt bijnieruitputting of bijniervermoeidheid niet herkend. Studies geven op dit moment nog wisselvallige uitkomsten en kunnen onvoldoende bewijs vinden voor een te laag cortisol niveau ten gevolge van bijnieruitputting. Ook de link tussen een te laag cortisol en een burn-out is niet te leggen. Klachten omtrent energie tekort en vermoeidheid bij afwijkende cortisolwaarden zijn wel aannemelijk.
Bij het uitblijven van de cortisol “ochtendpiek” komt het soms voor dat de tweede meting wel in het normale bereik uitkomt, de productie van cortisol komt alsnog op gang als je aan de slag gaat met je dagelijkse activiteiten. Blijft je cortisol niveau gedurende dag veel te laag en ervaar je gezondheidsklachten dan is het verstandig een arts te raadplegen. De volgende symptomen gaan gepaard met een laag cortisol.
Mogelijke symptomen bij een laag cortisol
- Vermoeidheid, met name in de ochtend het gevoel niet op gang te kunnen komen.
- Concentratieproblemen, geheugenverlies en het gevoel van machteloosheid.
Cortisol speelt ook een belangrijke rol bij andere lichaamsprocessen dan het activeren van je lichaam. Daarom kan een laag cortisol naast hevige vermoeidheid ook zorgen voor andere problemen met de gezondheid.
Gezondheidsklachten te laag cortisol
- Hevige vermoeidheid
- Onverklaarbaar gewichtsverlies
- Een lage bloeddruk
- Duizeligheid
Tussenvorm, cortisol meting 1 te hoog en meting 2 te laag.
Een verloop waarbij het cortisolgehalte in de ochtend goed of te hoog is en bij meting twee juist te laag wordt ook regelmatig gemeten. Kenmerkend voor dit patroon is de sterkte afname van het cortisol naarmate de dag vordert. De “ochtendpiek” komt dus goed op gang, maar in de middag zakt het cortisol niveau, dit kan mogelijk zorgen voor vermoeidheid. Wanneer de vermoeidheid zich een langere periode aan het aan het opstapelen is kan het zijn dat je uit balans raakt. Kenmerkende symptomen voor dit verloop zijn vermoeidheid in de middag, slecht herstel van lichamelijke inspanning en slaperigheid.
Herken jij de hierboven beschreven symptomen en wil je uitsluiten dat deze door stress of spanning veroorzaakt worden. Lees dan hier hoe je inzicht krijgt in je cortisol waarde. Met onze tips kun je direct aan de slag met het verbeteren van je cortisolniveau of het teveel aan cortisol te verlagen.
Een of twee metingen
Bekijk de video en kom te weten waarom het verstandig is om bij een test te kiezen voor twee metingen. Het cortisol verloop speelt hier een grote rol bij.
Het syndroom van Cushing en de ziekte van Addison
Een te laag cortisol of hoge cortisolwaarden kunnen ook een medische oorzaak hebben. Bij veel te veel cortisol in het bloed gedurende de hele dag en zelfs in de nacht, dan kan de ziekte van Cushing de oorzaak zijn. Andersom, als er chronisch veel te weinig cortisol wordt aangemaakt, kan dit worden veroorzaakt door de ziekte van Addison. Als er mogelijk sprake is van een medische oorzaak of wanneer er ernstige klachten zijn wordt daarom altijd geadviseerd om contact met een arts op te nemen.
Vind de beste test bij vermoeidheidsklachten of stress
Last van vermoeidheid of klachten die met stress in verband gebracht kunnen worden? Vaak wordt er dan gekozen voor een cortisol test. Verschillende andere testen geven ook inzicht bij vermoeidheidsklachten of stress. We kunnen ons daarom ook voorstellen dat je niet meteen weet welke test jij het beste kunt doen. De uitgebreide keuzehulp helpt je met kiezen! Aan de hand van ongeveer 15 vragen krijg je testadvies op maat.
